Nederlanders, maar ook Duitsers, klagen vaker over Spaanse etenstijden. Je kunt tijdens je vakantie of stedentrip namelijk nergens een tafel krijgen voor 20:30 uur. En tegen die tijd vallen ze natuurlijk om van de honger. Dat Spanjaarden laat eten is echter een misvatting en ik zal uitleggen hoe het zit, opdat ook de calvinist geen honger meer hoeft te lijden in Spanje.
15 graden per uur
Allereerst is er de geografische ligging van Spanje. Het vasteland bevindt zich ongeveer tussen -9,3° en +3,3° breedte. Als ik van de oostkust naar mijn huis rijd, zo’n tien kilometer, kruis ik de nulmeridiaan. Oftewel, bijna heel Spanje ligt ten westen van Greenwich. Om historische redenen heeft Spanje zich echter bij de Centraal-Europese Tijd (+1 uur) aangesloten. Daardoor leeft Spanje feitelijk in de winter met de klok (meer dan) een uur vooruit, en in de zomer zelfs twee. Ooit wel eens afgevraagd waarom Duitsers over het algemeen eerder opstaan dan Nederlanders? Ze hanteren dezelfde tijd, maar zeker in oostelijk Duitsland komt de zon beduidend eerder op dan in Zeeland. Een simpele rekensom (360° / 24 uur = 15° / 1 uur) leert ons dat 15° oostelijker de zon een uur eerder opkomt. Je kunt de klok wel aanpassen, maar mensen richten hun dagen toch enigszins in naar het zonlicht.
Diner et souper
Verder begrijpen sommige Nederlanders van nu de dagindeling niet goed, ook al was die vroeger in Nederland en zelfs Engeland niet anders. Als een Spanjaard je voor het eten uitnodigt (comer), is dat voor de middag, in principe rond 14 uur. Als het om avondeten gaat, wordt expliciet het werkwoord cenar of de cena gebruikt. Het equivalent in het Catalaans/Valenciaans is dinar voor de hoofdmaaltijd ‘s middags en sopar voor de lichte avondmaaltijd, zoals dinner en supper in het Engels, of diner en souper.
“Maar het diner is toch juist het avondeten?”
Ja, misschien tegenwoordig wel, maar dat wás het niet. De hoofdmaaltijd is in bepaalde streken opgeschoven naar achteren. De reden: werk en het belang dat we eraan hechten. Lees bijvoorbeeld eens dit artikel over dinner, supper en lunch. In Europa valt mij op dat met name overwegend protestantse gebieden hun maaltijd pas na de volledige werkdag nuttigen. Ik ben zelf in Limburg opgegroeid en kom achteraf gezien waarschijnlijk uit een van de laatste families in Nederland waar ‘s middags werd gegeten. De katholieke provincies hebben zich inmiddels volledig aangepast aan de calvinistische meerderheid in Nederland. De mensen noemen dat “modern”. In Duitsland zie je daarentegen een tweedeling: het is op veel plekken nog steeds heel gebruikelijk om ‘s middags de hoofdmaaltijd te nuttigen, maar velen eten ook ‘s avonds.
In Duitsland zie je, net als in Frankrijk en Spanje, dat mensen weliswaar ook acht uur of meer per dag werken, maar tussendoor een ruime pauze nemen voor de hoofdmaaltijd. Een enkel glas alcohol erbij is zelfs niet ongewoon, zeker in laatstgenoemden. Voor werkenden die ‘s middags niet naar huis kunnen zijn er in die landen dan ook veel betaalbare opties voor een diner. Ook op scholen waar in de namiddag nog les wordt gegeven, wordt warm eten aangeboden. In Nederland daarentegen, worden op scholen geen maaltijden aangeboden. Restaurants zijn te duur en overdag gesloten. Bedrijfskantines bieden meestal slechts minimalistische lunches aan, waarbij een kroket op vrijdag een luxe is. De echte calvinist neemt zijn boterhammentrommel mee en rekt daarmee zijn honger totdat de werkdag erop zit. Zijn kinderen treft hetzelfde lot. Als ik door Frankrijk rijd is de autoweg vaak bezaaid met Nederlanders, maar als ik ‘s middags op een van mijn vaste plekken nabij de snelweg ga eten, hoor je enkel Frans. Nederlanders eten “even een broodje” bij het tankstation, als ze al lunchen. Ik ken er diverse, die na een stevig ontbijt de honger (die ze alleen ‘trek’ mogen noemen) rekken tot na 18 uur. Als dat eten dan niet komt voor 21 uur, ga je natuurlijk wel mopperen.
Twaalf maanden ramadan
Dan verschijnt die mand weer op tafel, met die plastic zakken oud brood erin, terwijl iedereen met zijn eigen gore mes in alle potten beleg zit te roeren, met klodders margarine en Sandwich Spread in de aardbeienjam tot gevolg.
Ofwel, het is een cultureel ding. Het komt er mijns inziens vooral op neer wat je opvattingen over werk en beloning zijn. Calvinisten klagen over Bourgondiërs die ‘s middags al aan de wijn zitten. Ik noem dat aangeleerd masochisme versus luisteren naar je lijf. In mijn ogen leven Nederlanders structureel volgens een milde ramadan, maar dan niet ter ere van God, maar ter ere van de handel en het kapitalisme. De dominee is er koopman. Ik ga daarom liever niet een dag met Nederlanders op pad, of op vakantie. En bij bezoek overdag houd ik er rekening mee dat ik al heb gegeten. Te vaak heb ik honger geleden, omdat er simpelweg ‘s middags niets te eten is, behalve een paar vieze boterhammen. Dan verschijnt die mand weer op tafel, met die plastic zakken oud brood erin, terwijl iedereen met zijn eigen gore mes in alle potten beleg zit te roeren, met klodders margarine en Sandwich Spread in de aardbeienjam tot gevolg. Als je geluk hebt krijg je wat zoets met koffie, al was dat niet bepaald waar je lichaam behoefte aan had. Nee, aan honger of misselijkheid ten bate van het kapitalistische systeem doe ik liever niet meer mee. Daar heb ik na 15 jaar randstad een aardige allergie tegen ontwikkeld, zoals wellicht al tussen de regels door te lezen viel.
Overzicht Spaanse etenstijden
- Almuerzo / Esmorzar: 10:00 - 12:00
- Comida / Dinar: 13:30 - 15:30
- Merienda / Berenar: 18:00
- Cena / Sopar: 20:30 - 23:30
Dus als je als Nederlander naar Spanje komt is het goed om de volgende informatie in je op te nemen. Standaard openingstijden van restaurants zijn van 13:30 to 15:30 uur. Doordeweeks zijn ze zeer betaalbaar en krijg je vaak een menu van drie gangen inclusief een drankje voor een standaard prijs (vroeger 8-11 euro, sinds covid 10-13 euro). Dat is bij veel restaurants ook het enige dat wordt aangeboden. Op feestdagen (en dat zijn er nogal wat) en in het weekend moet je vaak reserveren en liggen de prijzen een stuk hoger (14-30 euro). Veel restaurants zijn ‘s avonds gesloten. De wat chiquere restaurants bieden meestal ook een cena aan vanaf een uur of 20:30, zeker in steden. Maar een cena kun je ook gewoon nuttigen in een bar.
Nogmaals, deze late avondmaaltijd is in principe een lichtere maaltijd. Rijstgerechten als paella zijn echt voor ‘s middags en worden dan niet aangeboden. Denk eerder aan tapas of een broodje (bocadillo / entrepà). In de Valenciaanse Gemeenschap is het verder heel gebruikelijk om samen met vrienden te ontbijten / lunchen. De esmorzar wordt in een bar genuttigd en bestaat uit een broodje naar keuze en gedeeld schaaltje met diverse olijven, pepertjes, uitjes e.d., een bakje pelpinda’s en frisdrank, bier of wijn en koffie na.
In zeer toeristische gebieden zal zeker ook eten aangeboden worden op Nederlandse, Engelse en Protestants-Duitse tijden. Ik woon in de comarca Marina Alta, die op zich best toeristisch is. Wil je graag vasthouden aan Nederlandse etenstijden, kun je gaan kijken in de grotere kustplaatsen als Dénia, Calp, Altea en Benidorm, of in het campingrestaurant. Maar ga er dan niet van uit dat ik met je meega. Mijn vriendin en ik eten op Spaanse tijden. Te lang heb ik me al aan moeten passen aan iets wat ongezond voelt, zodat mijn flexibiliteit zijn grens al ruimschoots bereikt heeft.
Een culturele mismatch.
Tot slot nog een voorbeeld van een culturele mismatch. We zaten in een restaurant in mijn huidige woonplaats, geen erg toeristische plek, maar waar je toch regelmatig wat verdwaalde Nederlanders ziet lopen. We waren die dag vrij laat gaan eten, zodat we om 16:15 uur pas klaar waren. Op dat moment ging er een Nederlands echtpaar op het terras zitten, dat duidelijk net een dag wandelen door de bergen achter de rug had. De enige woorden Spaans die ze leken te spreken waren dos cervezas en tapas. We zagen het ongemak en het onderdrukken van een diepe zucht bij de altijd vriendelijke en zeer gastvrije ober, de totale mismatch in cultuur en verwachtingen. De keuken sluit daar om 16:30 uur, wat al erg laat is. Bovendien bestelden de wandelaars iets vrij ongebruikelijks op dat tijdstip van de dag. De wandelaars zelf leken niets door te hebben. Ze hadden een biertje verdiend en rekten met wat tapas (“is toch Spaans?”) nog even de honger tot het avondeten. In Benidorm en aan de stranden zullen ze met dit type buitenlander bekend zijn en met wat Engels en een brede glimlach te veel euro’s aannemen. In de dorpen richting het binnenland zijn ze dat toch net wat minder gewend.
“Dus wie eet er nu laat?”, is mijn wedervraag. O ja, en middageten is trouwens geen “warme lunch”, maar gewoon het “eten”, of het “diner”. Lunch is iets kleins voor tussendoor, of een verlaat ontbijt.